جانمایی مسجد در نقشه مهندسی فرهنگی

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، مسجد، قلب تپنده زیست‌بوم فرهنگی ایران اسلامی، این‌روزها با یک سند راهبردی جدید در آستانه بازتعریفی بنیادین قرار گرفته است؛ سندی که قرار است جایگاه مسجد را از بنای صرف عبادی، به محور تحول اجتماعی، فرهنگی و تمدنی ارتقا دهد. «سند ملی مسجد» یکی از اسناد کلان، ذیل نقشه جامع مهندسی فرهنگی کشور است که مأموریت تدوین آن به سازمان تبلیغات اسلامی سپرده شده و با محوریت بنیاد هدایت در حال پیگیری است. این سند قرار است الگویی منسجم، علمی و آینده‌نگر برای احیای نقش تمدنی مسجد ارائه کند و تمام نهادهای اثرگذار در این حوزه را به یک چشم‌انداز واحد برساند. در همین راستا، به سراغ حجت‌الاسلام سیدناصر میرمحمدیان، مدیرعامل بنیاد هدایت رفتیم تا درباره جایگاه سند ملی مسجد و چشم‌انداز آن در زیست‌بوم فرهنگی کشور، بیشتر بدانیم.

*سند ملی مسجد دقیقاً چیست و از کجا آمده است؟
ما یک سند بالادستی خیلی مهم داریم به نام نقشه جامع مهندسی فرهنگی کشور. در ذیل این نقشه، شورای عالی انقلاب فرهنگی تشخیص داد که برای اجرایی‌شدن اهداف کلان فرهنگی کشور، به حدود 40 سند ملی تخصصی نیاز داریم که هرکدام مربوط به یکی از حوزه‌های مهم فرهنگ عمومی هستند. برای همین، یک ستاد راهبری برای این نقشه در نظر گرفته شد. البته این ستاد راهبری دوره آقای روحانی تشکیل نمی‌شد، تا اینکه با پیگیری‌ها، نهایتاً آقای جهانگیری،معاون اول رئیس‌جمهور وقت، مأمور شد که این ستاد را فعال کند و هماهنگی آن را به عهده بگیرد.
*یعنی خود شورای عالی انقلاب فرهنگی این اسناد را تهیه نکرد؟
نه. تصمیم این بود که شورا نقش راهبری و نظارت داشته باشد، اما کار تدوین هر سند را به نهاد تخصصی مربوطه بسپارد. برای مثال، سند ملی مسجد به سازمان تبلیغات اسلامی واگذار شد تا با محوریت بنیاد هدایت، آن را تدوین و نهایی کند.
*هدف از تنظیم این سند دقیقاً چیست؟
هدف این است که جایگاه مسجد در نظام فرهنگی کشور به صورت دقیق، منسجم و فرایندمحور تعریف شود. ما نیاز داشتیم مسجد هم مثل سایر حوزه‌های فرهنگی، در ذیل این نقشه جامع، صاحب یک سند باشد تا مشخص کند چه نهادهایی با چه مأموریتی باید در حوزه مسجد فعال باشند، چه ظرفیت‌هایی وجود دارد و چگونه می‌شود به سمت یک تحول جدی رفت.
*با توجه به جایگاه کلیدی مسجد در جامعه اسلامی، چه خلأ یا چالشی باعث شد که تدوین «سند ملی مسجد» ضرورت پیدا کند؟
ما درباره مسجد، با چالش‌های متعددی مواجه هستیم. بخشی از این چالش‌ها همین حالا هم به‌وضوح قابل مشاهده‌اند. بسیاری از مساجد ما یا عملکرد ضعیفی دارند، یا به‌کلی تعطیل و نیمه‌تعطیل هستند. این‌ها طبعاً چالش‌های جدی و واضحی‌اند. اما از آن مهم‌تر، حتی آن دسته از مساجدی که فعال به‌نظر می‌رسند، بعضاً بهره‌وری لازم را ندارند یا حداکثر استفاده از ظرفیت خود را نمی‌برند. مسئله‌ اساسی‌تر این است که برخی از همین مساجد به‌ظاهر فعال، ممکن است تعریف درستی از مسجد نداشته باشند. پس ما اساساً در سطح مدیریت و حکمرانی مسجد، با یک گره مواجه‌ایم. هم در «تعریف مسجد» دچار مشکل هستیم، و هم در «نسبت حاکمیت با مسجد». به همین دلیل، سند ملی مسجد در حقیقت یک پاسخ راهبردی، منظم و دسته‌بندی‌شده به این چالش‌های موجود بود؛ سندی که می‌خواهد به‌طور دقیق، این مسائل را صورت‌بندی کرده و برای آن‌ها راه‌حل ارائه کند.
*چه نهادها و سازمان‌هایی در فرایند تهیه و تدوین سند ملی مسجد مشارکت داشته‌اند؟
در تدوین این سند، در هر بخش، نهادهای مختلفی درگیر بودند. مثلاً در حوزه سیاست‌گذاری، طبیعتاً شورای عالی انقلاب فرهنگی محور اصلی بود.در بخش تنظیم‌گری، سعی کردیم دستگاه‌های مختلف را درگیر کنیم و از ظرفیت آن‌ها بهره بگیریم. در بخش خدمات هم تلاش کردیم تمامی خدمات و فعالیت‌هایی را که بخش‌های مختلف حاکمیتی در حوزه مسجد انجام می‌دهند، دسته‌بندی کنیم؛ یعنی مشخص کنیم که چه خدماتی وجود دارد، هر کدام از این خدمات مربوط به کدام نهاد است و آن‌ها را هم تعریف کنیم و هم به‌هم متصل کنیم. این کاری است که به نظر من می‌تواند بسیار مؤثر باشد و انسجام خوبی در حوزه مسجد ایجاد کند.
*محتوای اصلی سند ملی مسجد شامل چه موضوعاتی است؟
اگر بخواهیم درباره محتوای سند صحبت کنیم، باید بگویم که دسته‌بندی‌ها و بخش‌بندی‌های سند در نسخه‌های مختلف متفاوت بود؛ دلیلش هم این بود که ساختاری که برای سند پیشنهاد می‌کرد شورای عالی انقلاب فرهنگی، در هر نسخه تفاوت داشت و در هر مرحله یک ساختار جدید برای سند در نظر گرفته می‌شد. به همین دلیل، گاهی ما کار را از «چالش‌ها» شروع کردیم و بعد برای آن‌ها راهکارهایی تعریف کردیم؛ در جاهای دیگر هم ساختارهای متفاوت یا مدل‌های گوناگونی را پیش گرفتیم اما در مجموع، چند نکته کلی در سند وجود داشت. یکی از آن‌ها این بود که سعی کردیم چالش‌ها را به‌خوبی شناسایی کنیم. دوم اینکه برای هر چالش، مسئله‌های مرتبط با مسجد را صورت‌بندی کرده و سپس برای آن‌ها راه‌حل‌هایی ارائه دهیم. در کنار این‌ها، تلاش کردیم نظام مسائل را هم به‌درستی طراحی و تحلیل کنیم. این چالش‌ها و راه‌حل‌ها را در یک دسته‌بندی کلان قرار دادیم؛ حکمرانی، سیاست‌گذاری، تنظیم‌گری و خدمات. و از آنجا که بخش «خدمات» بسیار گسترده بود، آن را هم به سه بخش مجزا تقسیم کردیم؛ نیروی انسانی، زیرساخت و ساماندهی.  هرکدام از این بخش‌ها را به‌صورت جداگانه بررسی کردیم. 
*در تنظیم سند ملی مسجد صرفا ایده‌آل‌ها در نظر گرفته شده‌اند؟
ما در تدوین سند، خیلی دقت کردیم که شرایط موجود را هم در نظر بگیریم، چون نگاه دستگاه‌های مختلف نسبت به مسجد و فرایند تدوین سند، کاملاً متفاوت و متنوع بود.برای همین، در بسیاری از بخش‌ها تلاش کردیم تا آن ایده‌آلی که در ذهن داشتیم، از واقعیت‌های موجود فاصله زیادی نداشته باشد؛ یعنی بین وضع مطلوب و وضع موجود، نوعی توازن برقرار کنیم تا سند فقط یک متن آرشیوی یا تزئینی نباشد، بلکه بتواند همین حالا هم وارد اجرا شود. بنابراین، سعی کردیم سند را به شرایط فعلی نزدیک کنیم تا از سوی نهادهای مختلف پذیرفته و عملیاتی شود. همچنین در هر بخش از سند، ما یک «نظریه سیاستی» داشتیم. مثلاً در بخش «حکمرانی از مسجد»، نظریه سیاستی ما جامعه‌پردازی ولایی با محوریت مسجد بود که تلاش کردیم در سند، آن را محقق کنیم. در بخش «حکمرانی بر مسجد»، مدل ذهنی ما حکمرانی نرم شبکه‌ای بود. البته همان‌جا هم توضیح دادیم که منظور ما دقیقاً همین ترکیب واژگانی نیست، ولی در ادبیات موجود، نزدیک‌ترین عباراتی که می‌توانستند مقصود ما را منتقل کنند، همین‌ها بودند.
*تاثیر اجرایی شدن این سند بر مساجد کشور را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
به نظر می‌رسد همین که ما یک‌بار کل مسئله‌ها را به‌صورت دسته‌بندی‌شده و با راه‌حل‌های مشخص ارائه بدهیم، خودش در شکل‌دهی ذهنی افرادی که می‌خواهند در حوزه مسجد فعالیت کنند و در جایگاه‌یابی آن‌ها، بسیار مؤثر باشد. یکی دیگر از ویژگی‌هایی که تدوین سند دارد، این است که وظیفه هر دستگاه و نهاد را نسبت به امور مسجد مشخص می‌کند. نکته بعدی این است که این سند می‌تواند آن ادبیات و گفتمانی را که ما آن را «ادبیات واقعی» درباره مسجد می‌دانیم، جا بیندازد و نکته آخر هم اینکه، سبکی که ما برای راهبری پیشنهاد داده‌ایم، اگر بتواند اجرایی شود، در حفظ هویت مردمی مسجد خیلی مؤثر خواهد بود. چون یکی از چالش‌های جدی ما در حوزه حکمرانی این است که وقتی می‌خواهیم یک مسئله را حل کنیم، معمولاً با ابزارهای حکمرانی رسمی و قهری مثل پول، زور یا دستور، به سراغش می‌رویم.در حالی که مسجد یک نهاد مردمی است و هرچقدر بیشتر از این ابزارها استفاده کنیم، احتمالاً به مسجد آسیب بیشتری وارد می‌کنیم. برای همین ما تلاش کردیم که در این زمینه به یک توازن برسیم؛ توازنی بین حکمرانی و مردمی‌بودن، تا هم مدیریت منسجم شکل بگیرد و هم هویت مردمی مسجد حفظ شود.
*چه برنامه‌ها و اقدامات مشخصی در این سند برای توسعه و تقویت مساجد پیش‌بینی شده است؟ 
طبعاً مسئولیت تدوین این سند بر عهده ستاد راهبری نقشه جامع مهندسی فرهنگی کشور گذاشته شده بود. برای این کار کمیته‌ای تشکیل دادیم که نمایندگانی از نهادهای مختلف حضور داشتند؛ حوزه علمیه، کانون فرهنگی مساجد، سپاه، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه و چند نهاد دیگر که به نحوی با مسجد مرتبط بودند. این عزیزان دعوت شدند و در جلسات کارشناسی شرکت کردند، همچنین در اتاق فکر ما حضور داشتند و به صورت فعال در فرایند تدوین سند مشارکت داشتند. غیر از شرکت در جلسات، متن سند چند بار بین دستگاه‌ها رفت و برگشت شد و  از آنها خواستیم  که اگر نکته‌ای دارند، اعلام کنند؛ مثلاً نسخه‌هایی آماده می‌شد و مکتوب نظراتشان را می‌دادند تا ما بتوانیم آن‌ها را در نسخه بعدی اعمال کنیم. این روند چندین بار تکرار شد و جلسات کارشناسی ادامه پیدا کرد تا متن نهایی به نتیجه رسید.
*به نظر شما، چه مشکلی برای اجرای این سند وجود دارد؟
نخستین چالشی که در مسیر اجرای این سند با آن مواجه شدیم، این بود که از سوی برخی اعلام شد موضوع مسجد اساساً در حیطه وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار نمی‌گیرد و باید در نهادهای متصل به ولایت رسیدگی شود. بر همین اساس، طی این مدت برخی افراد و مجموعه‌ها وارد عمل شدند و نهادی جدید با عنوان قرارگاه ملی مسجد را برای هدایت و راهبری امور مساجد پایه‌گذاری کردند؛ نهادی که عملاً اختیار اداره امور مساجد را به ائمه جمعه و نمایندگان محترم ولی‌فقیه در استان‌ها واگذار می‌کرد. در ذیل این ساختار، سازوکار گسترده‌ای تحت عنوان مرکز رسیدگی به مساجد در سطح استان‌ها و شهرستان‌ها طراحی و اجرا شد.این در حالی است که مدل مدنظر ما در تدوین سند، تفاوت‌هایی اساسی داشت با آن‌چه در میدان عمل رخ می‌داد. تصور ما این بود که به جای ایجاد یک ساختار جدید، مفصل و پرهزینه، با آیین‌نامه‌ها، شیوه‌نامه‌ها و نیروهای انسانی تازه، از ظرفیت‌ها و دستگاه‌های موجود بهره‌گیری شود. این رویکرد، ناظر به فرمایشات مکرر مقام معظم رهبری بود که بر پرهیز از ایجاد ساختارهای موازی و جدید تأکید داشته‌اند. ما تلاش کردیم با توجه به این نگاه و شناختی که از تدابیر ایشان داشتیم، طراحی سند را پیش ببریم. در نهایت، تصمیم میدان متفاوت از این رویکرد اتخاذ شد و امروز نیز ما تمام تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا دست‌کم این تصمیم جدید، با کیفیت و دقت هر چه بیشتر اجرایی گردد.اما به هر تقدیر، در میدان، تصمیم دیگری گرفته شد و الان هم ما تلاش‌مان را می‌کنیم که حداقل این تصمیمی که گرفته شده، درست و دقیق اجرا شود.
*این سند چه تاثیری بر روابط مساجد با سایر نهادهای دینی و فرهنگی خواهد داشت؟
اگر این سند به‌درستی اجرا شود و نهادهای ذی‌ربط نیز سازوکارهای آن را به‌درستی به کار بگیرند، نسبت‌ها به شکل واقعی و صحیح برقرار خواهد شد. منظورم از نسبت‌ها، هم نسبت مردم با مسجد است که به‌نظر من یکی از مهم‌ترین نسبت‌هایی‌ست که باید به‌درستی تعریف و تثبیت شود، و هم نسبت نهادهای مختلف با مسجد و مردم. در واقع، مسجد به‌عنوان یک سازوکار و زیرساختی که اتفاقاً پایه و بنیان مردم‌سالاری در نظام اسلامی است، اگر دغدغه‌هایی که نسبت به آن وجود دارد درست اجرا شود، این امید وجود دارد که بتواند هم خود به یک نهاد پویا و بالنده تبدیل شود و هم موجب پویایی و بالندگی سایر مجموعه‌های نظام گردد. در نهایت اوج مطلوب ما این است که مسجد وارد عرصه جامعه‌پردازی شود؛ یعنی در بازسازی نظامات اجتماعی، نقش فعال ایفا کند و با بهره‌گیری از فناوری‌های تمدن‌ساز، به بستری برای تحقق اهداف بلند تمدنی انقلاب اسلامی بدل شود.